Tłumaczenie artykułu, który ukazał się w listopadzie 2006 roku na stronach Kanadyjskiej Rady ds. Uczenia się (Canadian Council on Learning)
Zabawa jest kluczowa dla optymalnego rozwoju
Zabawa potęguje każdy aspekt procesu rozwoju i uczenia się dzieci. Jest dziecięcym oknem na świat. Zabawa jest tak istotna, że jej znaczenie w życiu dzieci zostało uznane przez Organizację Narodów Zjednoczonych za specyficzne prawo – obok i w odróżnieniu od prawa dziecka do wypoczynku. Jednak szanse dzieci na zabawę i ich dostęp do otoczenia umożliwiającego bawienie się zmienia się.
Zmieniająca się natura dziecięcej zabawy
Fizyczne i społeczne otoczenie, w którym rozwijają się kanadyjskie dzieci, zmieniło się w ciągu kilku ostatnich dziesięcioleci. Coraz rzadziej dzieci dysponują długimi, niczym niezakłóconymi odcinkami czasu, które mogą przeznaczyć na zabawę w pomieszczeniach lub na dworze, samodzielnie lub z kolegami.
Od końca drugiej wojny światowej, odsetek populacji żyjącej na obszarach miejskich zwiększył się z 54 proc. do 80 proc. W miarę jak coraz więcej Kanadyjczyków przenosi się do miast, ich dzieci mają coraz mniejszy dostęp do nadających się do zabawy przestrzeni w środowisku naturalnym. Technologia, ruch pojazdów motoryzacyjnych i sposób zagospodarowania przestrzeni miejskiej zmieniły naturalne terytorium zabawy dzieciństwa. Rodzice, którzy coraz bardziej obawiają się o bezpieczeństwo swoich dzieci, coraz częściej korzystają ze starannie skonstruowanych placów zabaw, które ograniczają stawiane dzieciom wyzwania w imię bezpieczeństwa.
Jednocześnie coraz większa liczna dzieci spędza znaczącą ilość czasu w otoczeniu, w którym uwaga koncentruje się na zorganizowanych zajęciach edukacyjnych i rekreacyjnych, pozostawiając niewiele czasu na udział w inicjowanej przez dzieci swobodnej zabawia o nieokreślonym z góry przebiegu. Zgodnie z wynikami badań nad stosunkiem Kanadyjczyków do uczenia się, kanadyjscy rodzice wierzą, że zabawa jest bardziej istotna niż zorganizowane zajęcia dla przedszkolaków. Jednakże, coraz więcej rodziców zapisuje swoje bardzo małe dzieci na lekcje i inne zorganizowane zajęcia. Dla przykładu, pomiędzy rokiem 1999 a 2003, odsetek kanadyjskich cztero- i pięciolatków biorących udział w zorganizowanych zajęciach (np. gimnastyki, sztuk walki) wzrósł z 23 proc. do 30 proc., a odsetek dzieci biorących udział w treningach sportowych wzrósł z 36 proc. do 41 proc.
Zabawa i umiejętność pisania i czytania
Z badań naukowych jednoznacznie wynika, że istnieje bliski związek między zabawą symboliczną a rozwojem umiejętności pisania i czytania. Istnieją też silne dowody, że więcej szans na bogatą zabawę symboliczną może mieć pozytywny wpływ na rozwój umiejętności czytania i pisania.
Zabawy na niby z rówieśnikami angażują dzieci w ten sam rodzaj myślenia reprezentacyjnego, który potrzebny jest we wczesnych fazach czytania i pisania. W swoich zabawach na niby dzieci opracowują złożone opowieści. Zaczynają łączyć przedmioty, zdarzenia i język w kombinacje i sekwencje narracyjne. Tworzą język odpowiadający różnym perspektywom i rolom.
Czego dzieci uczą się dzięki zabawie?
Zabawa umożliwia wielostronny rozwój dziecka. Kształtuje podstawy intelektualnych, społecznych, fizycznych i emocjonalnych umiejętności niezbędnych dla osiągnięcia sukcesu w szkole i w życiu. Zabawa toruje drogę uczeniu się.
Dla przykładu, budowanie z klocków i zabawa wodą i piaskiem kładzie fundamenty pod logiczne myślenie matematyczne, rozumowanie naukowe i rozwiązywanie problemów umysłowych. Przepychanki i bijatyki rozwijają społeczną i emocjonalną samokontrolę i mogą być szczególnie istotne w rozwoju kompetencji społecznych u chłopców. Zabawa rozwija kreatywność i elastyczność myślenia. Nie ma złych ani dobrych sposobów, by coś zrobić. W zabawie istnieje wiele możliwości. Krzesło może być samochodem lub łodzią, domem lub łóżkiem.
Zabawa na niby rozwija umiejętność porozumiewania się i prowadzenia rozmowy, umiejętność czekania na swoją kolej, przyjęcia czyjejś perspektywy oraz społecznego rozwiązywania problemów – przekonywania, negocjowania, ustępowania i współpracy. Wymaga złożonych umiejętności porozumiewania się: dzieci muszą być w stanie przekazać i zrozumieć przekaz „to jest zabawa”. W miarę jak rozwijają umiejętności w grze na niby, zaczynają porozumiewać się na wielu poziomach jednocześnie, stając się aktorami, reżyserami, narratorami oraz widzami, wchodząc w rozmaite role i wychodząc z nich.
Podczas zabawy, dzieci uczą się łączyć swoje koncepcje, wrażenia i intuicyjne odczucia z doświadczeniami i poglądami. Tworzą koncepcje na temat swojego świata i dzielą się nimi z innymi. Wraz ze swoimi rówieśnikami tworzą kulturę i świat społeczny. Zabawa pozwala dzieciom znaleźć sens – a czasem stwierdzić brak sensu – w swoich doświadczeniach oraz odkryć radość i intymność przyjaźni. Jeśli przebieg zabawy określany jest przez dziecko, prowadzi ona do osiągnięcia poczucia kompetencji i pewności siebie.
Procesy zabawy i nauki symulują się wzajemnie we wczesnym dzieciństwie – istnieją wymiary uczenia się w zabawie i wymiary zabawy w nauce.
W zabawie występują zarówno oczywiste, jak i subtelne formy uczenia się. Dla przykładu, zabawa na dworze w oczywisty sposób przyczynia się do fizycznego rozwoju dzieci. Mniej oczywiste jest uczenie się, które zdarza się wówczas, gdy dzieci sprawdzają swoją siłę, wewnętrzną i zewnętrzną. Jak wysoko mogę się wspiąć? Dlaczego moje serce bije tak mocno, gdy biegnę? Czy jestem wystarczająco odważny, by skoczyć z tego podestu ?
Choć uczenie się podczas zabawy jest skuteczne, jest równocześnie przypadkowe, jest czymś w rodzaju efektu ubocznego, przynajmniej z perspektywy dziecka. Maluch zaabsorbowany ustawianiem wieży z klocków niekoniecznie motywowany jest potrzebą czy nawet chęcią nauczenia się zasad rządzących stabilnymi konstrukcjami fizycznymi, choć to właśnie może być w rzeczy samej fascynujące; ta nauka jest produktem ubocznym jego zabawy i ogólnie rzecz ujmując, nie jest jej celem.
Lekcje z uczenia się: stwarzanie okazji do zabawy
*Lekcje dla każdego
Choć dzieci naturalnie uczą się bawić, wszyscy mamy do odegrania swoją rolę w zapewnieniu im wystarczającej ilości czasu i okazji do zabawy. Dzieci potrzebują dostępu do otoczenia, w którym możliwa jest bogata, spontaniczna zabawa.
Dzieci uczą się podczas zabawy w otoczeniu, w którym istnieją pozwalające na manipulację, konkretne materiały zachęcające do badania, odkrywania, manipulacji i czynnego zaangażowania. Ilość, jakość i wybór materiałów do zabawy wpływa na interakcje zachodzące między dziećmi. Dorośli służą pomocą chroniąc czas potrzebny dzieciom na badanie i odkrywanie świata w niezakłóconej zabawie i poprzez interakcje z innymi dziećmi – w taki sposób, które zwiększają szanse na naukę podczas zabawy nie zakłócając jednocześnie jej przebiegu i kierunku.
*Lekcje dla osób zajmujących się wczesną edukacją
O ile dzieci rzeczywiście potrzebują czasu na zabawę bez interwencji dorosłego, pewien rodzaj czynnego zaangażowania dorosłego może być korzystny, a jego efektem mogą być dłuższe, bardziej złożone epizody zabawy. Nauczyciele zajmujący się wczesną edukacją wspierają uczenie się poprzez zabawę stając się uczestnikami zabawy, przewodząc i służąc jako model, gdy zabawa staje się frustrująca dla dziecka lub gdy ma zostać porzucona ze względu na brak wiedzy lub umiejętności. Umożliwiają dzieciom nabycie nowych doświadczeń, dzięki którym mogą wzbogacić i rozszerzyć swoją zabawę; stawiają trudne pytania i zachęcają dzieci, by uczyły się od siebie nawzajem.
W wielu programach wczesnej edukacji „swobodna zabawa” wykorzystywana jest raczej do wypełnienia czasu, a nie do promowania uczenia się i rozwoju. O ile rzeczywiście dzieci uczą się dużo w czasie zajęć w kółku czy w grupie, spontaniczna swobodna zabawa jest równie ważna we wczesnym uczeniu się. Powinna być w centrum uwagi osoby planującej edukację i interakcję z dziećmi. Nauczyciele nauczania początkowego potrzebują specjalistycznego przygotowania, by bez problemów angażować się w inicjowaną przez dzieci swobodną zabawę, podobnie jak w bardziej ustrukturalizowane zajęcia edukacyjne oparte na zabawie.
*Lekcje dla rodziców
W badaniach nad wykorzystaniem zabawy jako narzędzia edukacji, nauczyciele często donoszą, że trudno im przekonać rodziców o istotnym znaczeniu zabawy. Rodzice, z tego powodu, potrzebują rzetelnej informacji na temat korzyści płynących z nieustrukturalizowanej, swobodnej zabawy we wczesnym dzieciństwie i regularnych okazji do angażowania się w zabawę ze swoimi dziećmi.
*Lekcje dla osób planujących życie społeczności (community planners)
Zapytane, dzieci zdecydowanie preferują zabawę na świeżym powietrzu. Na podstawie badania przeprowadzone w Niemczech można wnioskować, że społeczności mogą zwiększyć liczbę okazji do zabawy na świeżym powietrzu i zredukować niebezpieczeństwa związane z ruchem drogowym postępując następująco:
– Zwiększając liczbę ulic, na których obowiązuje ograniczenie prędkości do 30 km na godzinę.
– Zapewniając wiele przejść dla pieszych na ulicach, na których obowiązuje ograniczenie prędkości do 50 km na godzinę.
– Budując wiele placów zabaw.
Wyzwania na przyszłość
Zabawa stymuluje rozwój fizyczny, społeczny, umysłowy i emocjonalny we wczesnych latach życia. Dzieci potrzebują czasu, przestrzeni, materiałów i wsparcia rodziców oraz działających umiejętnie i z rozmysłem edukatorów odpowiedzialnych za edukację we wczesnych latach życia dziecka, by stać się „wprawnymi uczestnikami zabawy”. Potrzebują czasu na zabawę dla samej zabawy.
W obecnym klimacie zatroskania o kwestie gotowości szkolnej dziecka, musimy zachować dla dzieci możliwość bawienia się w sposób, który uznają za celowy. Jeśli zabawa zawsze służy tylko i wyłącznie edukacyjnym celom dorosłych, z perspektywy dziecka nie jest już zabawą. Staje się pracą, choć zorganizowaną w sposób właściwy dla zabawy.
Co możemy zrobić, by stworzyć warunki niezbędne do tego, by dzieci mogły się uczyć poprzez zabawę?
Zapewnić odpowiednią ilość czasu, przestrzeni i warunki do rozwoju zabawy, zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz. Zapewnić, że otoczenie, w którym odbywa się wczesne uczenie się, charakteryzuje odpowiednia równowaga między swobodną zabawą inicjowaną przez dzieci i bardziej ukierunkowanym uczeniem się. Poprawić jakość i zakres zabawy w środowisku wczesnego uczenia się. Stworzyć narzędzia umożliwiające ocenę jakości środowiska do zabawy i nabywanych w nim doświadczeń. Jasno formułować efekty fizyczne, społeczne, emocjonalne i umysłowe zabawy. Stworzyć narzędzia umożliwiające ocenę uczenia się pojedynczych dzieci i grup dzieci w kontekście zabawy. Uczynić rozwój pełnego zakresu ról dla dorosłych we wspieraniu zabawy dzieci pełnoprawnym elementem szkolenia nauczycieli, zarówno na etapie przygotowawczym, jak i w czasie praktyki zawodowej Promować wartość zabawy i prawo dzieci do zabawy.
Powiedziano o zabawie
„Małe dzieci uczą się najważniejszych rzeczy nie słuchając o nich, lecz konstruując wiedzę dla samych siebie poprzez interakcję ze światem fizycznym i innymi dziećmi – a sposób, w jaki to robią, to zabawa”
„Dzieci nie bawią się po to, by czegoś się nauczyć, choć uczą się podczas zabawy”.
„Wychowawcza wartość zabawy nie polega na jej wykorzystaniu jako sposobu nauczenia dzieci specyficznego zestawu umiejętności poprzez zorganizowane zajęcia określane mianem >zabawy<”
„Wspieranie dziecięcej zabawy wymaga czegoś więcej niż po prostu stwierdzenia, że wierzy się w to, że zabawa jest ważna. Kiedy dziecięca kultura zabawy traktowana jest poważnie, starannie tworzone są warunki umożliwiające jej rozkwit. Dziecięca kultura zabawy nie jest czymś, co dzieje się w sposób naturalny. Zabawa wymaga czasu i przestrzeni. Wymaga wystarczającej umysłowej i materialnej stymulacji. Tworzenie bogatego środowiska zabawy oznacza tworzenie dobrego środowiska nauki dla dzieci.”
„Umiejętny nauczyciel małych dzieci jest kimś, kto umożliwia zabawę i pomaga dzieciom osiągnąć w niej coraz większą biegłość”
Wartość zabawy na świeżym powietrzu
Kontakt z naturą ma pozytywny wpływ na fizyczną i umysłową pomyślność dzieci. Rodzice i osoby prowadzące wczesną edukację muszą zaprojektować otoczenie do zabawy na świeżym powietrzu z taką samą troską i uwagą, jaką przykładają do urządzenia pomieszczeń.
Naturalny krajobraz pod gołym niebem dostarcza zwykle:
– bogatych, zróżnicowanych doświadczeń oddziaływujących na wiele zmysłów
– okazji do hałaśliwej, gwałtownej, dynamicznej, fizycznie aktywnej zabawy
– okazji do podejmowania fizycznych wyzwań i ryzyka, które są nieodłączną wartością zabawy
– wyboistych, nierównych powierzchni, stwarzających okazję do rozwoju siły fizycznej, równowagi i koordynacji oraz
– naturalnych elementów i części, które dzieci mogą łączyć, którymi mogą manipulować i które mogą dostosowywać do własnych potrzeb.
Umożliwianie dzieciom zabawy
Małe dzieci potrzebują równowagi rozmaitych okazji do rozmaitych rodzajów zabawy, zarówno w pomieszczeniu, jak i pod chmurką. Potrzebują wsparcia znających się na rzeczy dorosłych i rodziców, którzy mogą podjąć następujące działania:
– Pozostawiają dzieciom do dyspozycji długie, nieprzerwane okresy czasu (minimum 45-60 minut) na spontaniczną, niekierowaną zabawę.
– Dostarczają zróżnicowanych materiałów stymulujących do podejmowania różnych rodzajów zabaw: klocków i zabawek konstrukcyjnych dla rozwoju umysłowego, piasku, błota, wody, gliny, farby i innych materiałów, których ostateczne zastosowanie w pełni zależy od dziecka; kostiumów do przebierania się i rekwizytów umożliwiających zabawę „na niby”; piłek, obręczy, miejsc do wspinania się i otwartych przestrzeni na zabawę rozwijającą dużą motorykę.
– Dostarczają przedmioty do zabawy, zarówno we wnętrzach, jak i na świeżym powietrzu, i zachęcają dzieci do przekształcania otoczenia wspierającego ich zabawę.
– Biorą pod uwagę okazje do podejmowania wyzwań i odpowiedniego do wieku ryzyka w zabawie.
– Zapewniają, by wszystkie dzieci miały dostęp do okazji do zabawy i były włączone w zabawę.
– Pozwalają dzieciom na zabawę, która realizuje własne cele dzieci.
– Bawią się z dziećmi na ich warunkach, zjeżdżając od czasu do czasu na zjeżdżalni lub nakładając kapelusz i biorąc udział w grze „na niby”.
– Uznają wartość zabawy, efektem której jest bałagan; bijatyk i przepychanek oraz zabaw nonsensownych.
– Rozumieją, że dzieci potrzebują poczucia przynależności do kultury zabawy okresu dzieciństwa.
– Interesują się zabawą dzieci, zadają pytania, służą swoimi sugestiami i chętnie angażują się w zabawę, jeśli zostaną zaproszeni przez dzieci.
Całość tekstu – po angielsku – wraz z licznymi przypisami można znaleźć na stronie:
http://search.ccl-cca.ca/CCL/Reports/LessonsInLearning/LinL20061010LearninPlay.htm
Opracowanie: Dorota Konowrocka