Wobec wyzwań współczesności i rozwoju technik informatycznych staje się możliwe nauczanie przez komunikatory i platformy bez konieczności wychodzenia z domu. W związku z tym rodzi się naturalna pokusa używania określenia ‘edukacja domowa’ dla każdej aktywności edukacyjnej realizowanej w domu, szczególnie zaś mając na myśli edukację szkolną przeniesioną do domu w czasach tzw. lock down-u. Warto jednak pochylić się nad istotą tych metod edukacji, gdyż sposoby nauczania i uczenia się w tych dwóch przypadkach są zupełnie różne. Różnice te są widoczne na wielu płaszczyznach dotyczących obszarów funkcjonowania ucznia i nauczyciela oraz tworzenia przestrzeni edukacyjnej.
Edukacja domowa (ED) jest wyjątkową formą edukacji opierającą się nie na nauczaniu, ale na uczeniu się. Przenosi ona odpowiedzialność procesu kształcenia z nauczyciela na ucznia. Nauczyciel może służyć pomocą w organizacji i planowaniu, w poszukiwaniu i zapamiętywaniu wiedzy, wyciąganiu wniosków lub stawianiu pytań. Kluczem jest jednak motywacja ucznia i podejmowany przez niego samego wysiłek w procesie uczenia. To sprawia, że uczeń przejmuje odpowiedzialność i uczy się „jak się uczyć”, jak być samodzielnym. Wymaga to włożenia więcej wysiłku w proces uczenia, ponieważ nikt nie podaje treści w formie gotowej do przyswojenia. Edukacja zdalna sprowadza ucznia do biernego odbiorcy treści przygotowanych przez nauczyciela i wydaje się eliminować jego aktywność w tym procesie. Zdejmuje z rodziców obowiązek wspierania dziecka w organizowaniu edukacji, a z dziecka odpowiedzialność za własne kształcenie. Przenosi to na osoby z zewnątrz, nauczycieli. Edukacja domowa wymaga od ucznia własnej aktywności w planowaniu i realizowaniu własnego kształcenia czyni go zaangażowanym i uczy odpowiedzialności. Jest to zasadnicza różnica, która pociąga za sobą kolejne konsekwencje.
Rodzina stwarza atmosferę i środowisko przyjazne edukacji. Sprzyja to także wytworzeniu kultury uczenia się i rozwijania samodzielnego planowania i twórczego myślenia. Centrum edukacyjne stanowi dom rodzinny. Rodziców charakteryzuje szczególny rodzaj więzi z dziećmi co stanowi fundament budowania relacji i transmisji wartości. Dzieci w edukacji domowej nie są postrzegane jako „uciążliwe” i przeszkadzające, zajmujące miejsce przy komputerze, realizujące kolejne lekcje, ale są pełnoprawnymi uczestnikami swojej edukacji, wspieranymi przez rodziców. Zajmują szczególne miejsce w domu, a ich edukacja jest uznawana za celową i wartościową. Specjalne miejsce do pracy, ciekawe i inspirujące książki na półkach, samodzielnie wykonywane prace dzieci, kultywowane tradycje rodzinne, wspólne posiłki, gry, dyskusje – to wszystko składa się na środowisko w którym wzrasta i dojrzewa dziecko jako ważny uczestnik własnej edukacji. (Tak trudno słucha się opinii rodziców którzy marzą o otwarciu przedszkoli i szkół, aby ktoś wreszcie uwolnił ich od ich własnych dzieci). ED koncentruje się na indywidualizacji procesu uczenia. Indywidualizacja procesu kształcenia polega w ED na dostosowaniu tempa pracy i zakresu treści do możliwości dziecka jego zainteresowań i talentów. O tyle różni się od edukacji zdalnej, że rodzina sama decyduje o sposobie i czasie pracy. Pozwala dostosować metodę nauki do potrzeb – dziecko ruchliwe może uczyć się w ruchu, powolne – powoli, szybkie i bystre – sprawnie. Mogą one dostosować czas nauki do aktualnych możliwości własnej percepcji i gotowości przyswajania treści. Mogą uczyć się przez cały dzień biologii, czytać lekturę lub rozwiązywać zadania z fizyki. Ogranicza to nudę i pozawala wychodzić poza schematy. W edukacji zdalnej dzieci muszą uczyć się tak samo, a poziom równa do średniej.
Dodatkowo dzieci edukowane domowo nie są zmuszone do spędzania godzin przed monitorem, a komputer jest używany celowo, w razie potrzeby poszukania informacji, źródeł wiedzy albo jako platforma komunikacyjna. Taka organizacja pozwala na dostosowanie długości nauki i przerw do potrzeb uczącego się i pozwala ograniczyć czas przed komputerem. Nie ma także podziału na jednostki lekcyjne, a zagadnienia mogą być zgłębiane dokładnie przez potrzebny na nie czas.
W ED rodzice pozostają zaangażowani w proces edukacji, nie tylko w realizację podstawy programowej, wyboru treści, ale także kontekstu uczenia się. Razem z wiedzą dzieci dostają system wartości, kształtowane są całościowo jako osoby coraz bardziej dojrzałe, zdolne do własnego rozwoju w różnych dziedzinach. Wymaga to wykształcenia u dziecka takich cech charakteru, które pomogą w osiągnięciu życiowych celów. Poszukują wiedzy, kiedy jest im ona potrzebna do rozwiązywania problemów oraz odpowiedzi na nurtujące ich pytania. Podejście w ED wymaga nie tylko wykonywania określonych zadań, ale łączy się z motywacją, nadaniem sensu i celu działań. Dziecko w szkolnym nauczaniu zdalnym rzadko nurtują naukowe pytania, rzadko są pobudzane ciekawością, a ich motywacja kończy się w momencie zakończenia lekcji lub po zaliczeniu sprawdzianu.
Jeszcze innym aspektem jest możliwość integracji nauczania i wychowania. Nauczanie zdalne niestety w dużym zakresie ogranicza wpływ wychowawczy nauczyciela, a pozostaje skoncentrowane na treściach programowych. Nauczyciele są rozliczani jedynie z osiągnięcia efektów edukacyjnych. Edukacja domowa z założenia koncentruje się nie tyle wokół treści programowych ile na kształtowaniu charakteru, postaw, wartości, umiejętności. Rodzic może dostosować podejście pedagogiczne do potrzeb rodziny. Działania rodziców mogą być modyfikowane w zależności od etapu rozwoju dziecka i zmieniane w miarę dojrzewania w osiąganiu coraz bardziej dojrzałych postaw. W zakresie technik uczenia rodzina także dysponuje szerokim wachlarzem możliwości. Rodzic może wybrać technikę uczenia, inspirować się rożnymi metodami pedagogiki, szukać współpracy naukowców, pasjonatów danych dziedzin, przyjaciół lub wspierać się doświadczeniem innych rodziców albo wykorzystywać swoje talenty. Wielu rodziców lubi uczyć się razem z dziećmi podzielając entuzjazm do wybranych dziedzin nauki, wykraczając daleko poza podstawę programową.
Ponieważ ED może być dopasowana do potrzeb dziecka oraz czasu jakim dysponuje rodzina stwarza to możliwość stworzenia środowiska lokalnego, znajomych i przyjaciół, którzy pozostają dostępni także w czasie lock downu, kiedy spotkania są ograniczone do kilku osób. Daje to możliwość kontaktów społecznych dostosowanych do istniejących aktualnie obostrzeń, a w razie całkowitego zamknięcia w domach wymusza znajdowanie innych rozwiązań (moja córka organizowała spotkania towarzyskie przez Internet, gdzie młodzi grali zdalnie w Monopol, karty lub po prostu uczyli się czy rozmawiali). Możliwe są także: wspólne oglądanie filmów i dyskusje, wspólne czytanie książek, rozwiązywanie krzyżówek, uczenie się języków, nawiązywanie kontaktów z osobami z innych krajów. Możliwości są nieograniczone…. Sposoby znajdowania rozwiązań i radzenia sobie z wyzwaniami są także elementem nauki.
Edukacja domowa – wbrew istniejącym opiniom – daje także możliwość zadbania o aktywność fizyczną dziecka, ponieważ nie jest ono całe przedpołudnie przykute do komputera, a cała rodzina może wychodzić z domu w najcieplejszej i jasnej porze dnia (szczególnie kiedy zimowy dzień jest krótki). Dzieci mogą spędzać czas z rodzeństwem lub z inną rodziną na świeżym powietrzu (znów w zależności od ograniczeń). To buduje ich zdrowie i odporność, umożliwia kontakty, a rodzinne wizyty w ciekawych miejscach mogą być edukacyjne. Wszystko zależy od pomysłowości rodziców. Edukacja domowa pozwala rodzicom na takie kreowanie kształcenia dzieci, które jest dostosowane do aktualnych możliwości i potrzeb, umożliwia bycie elastycznym. Starsze dzieci mogą angażować się w różnego rodzaju wolontariat – np. rozpropagowana ostatnio pomoc dla osób starszych. Chociaż edukacja zdalna odbywa się w domu nie można kwalifikować jej do edukacji domowej, ponieważ termin ten jest zarezerwowany dla szczególnego rodzaju rodzinnej nauki. Bardzo znaczące różnice w procesie edukacji: motywacja, organizacja czasu, sposoby kształcenia, indywidualizacja czy podejście pedagogiczne odróżniają te dwie formy.
Opisane różne aspekty nie wyczerpują listy różnic między edukacją domową i zdalną dla każdej rodziny mogą jeszcze istnieć inne zalety uczenia poza systemem, w zależności od ich indywidualnych potrzeb. Zwrócenie jednak uwagi na te różnice może pozwoli zrozumieć „niewtajemniczonym” w terminologię i istotę edukacji domowej, może także zainspiruje do twórczego znajdywania rozwiązań w trudnych czasach pandemii.
Joanna Dzieciątko